Thinh lặng để truyền thông
Một cách đọc Sứ điệp Truyền Thông 2012 của Đức Thánh Cha Bênêđictô XVI
Đức Bênêđictô XVI xem ra đang lội ngược dòng thời đại. Quy tụ cả triệu bạn trẻ trong các Đại hội Giới trẻ thế giới ở Đức, Úc, Tây Ban Nha, ngài mời gọi người trẻ sống tĩnh lặng trước Thánh Thể. Nói đến người trẻ là phải nói đến ồn ào, nhộn nhịp, hát ca múa nhảy… chứ tại sao lại thinh lặng? Trong sứ điệp cho Ngày Truyền thông thế giới năm nay cũng thế, ngài lại chọn chủ đề Thinh lặng và Lời nói: Nẻo đường Phúc âm hóa. Truyền thông ngày nay đang được đồng hóa với nói và nói, nói càng nhiều càng to thì càng tốt càng thành công, làm sao thinh lặng mà lại truyền thông được? Đúng là ngược đời.
Thực ra, lội ngược dòng chỉ là mời gọi trở về với cái vốn nằm trong bản chất của sự việc nhưng đã bị lãng quên, thậm chí coi thường, nên cần ý thức lại. Bài viết này là một cách lắng nghe và tiếp cận lời mời gọi ấy để tìm lại ý nghĩa phong phú của thinh lặng trong truyền thông: (1) khởi đi từ một vài nhận định về hiện trạng của truyền thông, đến (2) khám phá lại giá trị của thinh lặng, và (3) hướng tới việc loan báo Tin Mừng.
1. Một vài nhận định về hiện trạng truyền thông
Tháng 3 năm 2012, Encyclopaedia Britannica tuyên bố chấm dứt việc xuất bản bộ bách khoa toàn thư nổi tiếng này. Thay vào đó sẽ là bộ bách khoa online. Một bộ bách khoa có lịch sử lâu đời (ấn bản đầu tiên vào năm 1770, cách nay gần 250 năm), nổi tiếng về học thuật, niềm tự hào của những người yêu sách, nay phải đình bản để nhường chỗ cho ấn bản online.
Vào Wikipedia, người đọc sẽ thấy trong tiếng Anh có gần 4 triệu bài viết về đủ mọi vấn đề, ngay cả tiếng Trung quốc bây giờ cũng có gần 800.000 mục từ.
Tất cả đều nói lên ưu thế của internet trong truyền thông ngày nay: “Đối với nhiều người, muốn tìm lời khuyên, ý tưởng, thông tin và các câu trả lời, thì việc đầu tiên là lên mạng hay vào mạng xã hội. Trong thời đại chúng ta, internet ngày càng trở thành nơi để hỏi và tìm câu trả lời” (Sứ điệp Truyền Thông 2012). Đúng thế, bà nội trợ muốn làm món ăn ngon? Lên mạng. Cô thiếu nữ muốn sắm bộ cánh mới? Lên mạng. Bạn thanh niên tìm kiếm thông tin mới nhất về bóng đá? Lên mạng. Thần tượng ca nhạc mới nổi mặt mũi ra sao? Lên mạng. Ngay cả các linh mục muốn tìm thông tin về thần học, cũng có thể lên mạng.
Internet đúng là quà tặng tuyệt vời của Đấng Tạo Hóa và trí sáng tạo của con người. Thế nhưng cái gì cũng có mặt trái của nó. Với tốc độ hết sức nhanh và với lượng thông tin khổng lồ như thế, internet có thể làm cho con người trở nên hời hợt, phân tán và lệ thuộc.
Hời hợt. Một chuyên viên phần mềm Macromedia cho biết những người lướt web trung bình chỉ có 7 giây để nhìn vào một giao diện, rồi chuyển sang giao diện khác. Ông nói với các công ty như thế để họ biết phải làm thế nào thu hút người xem. 7 giây! Chỉ bằng một hơi thở sâu và còn thua thời lượng cho việc xỉa răng! Một giám mục kêu lên: Làm thế nào để giới thiệu Tin Mừng Đức Giêsu Kitô trong 7 giây? Làm thế nào để có thể trình bày đức tin công giáo trong 7 giây? Và vì người ta chuyển liên tục từ kênh này sang kênh khác, từ hình ảnh này đến hình ảnh khác, làm sao có được sự sâu sắc? Hời hợt là chuyện dễ hiểu.
Phân tán. Với khối lượng thông tin khổng lồ –Đức Bênêđictô XVI dùng từ “bị dội bom” (bombarded)– tâm trí con người bị phân tán thành nhiều mảnh: “Con người ngày nay thường xuyên bị dội bom vì những câu trả lời cho những câu hỏi mà họ không bao giờ đặt ra và những nhu cầu họ không biết đến” (Sứ điệp Truyền Thông 2012). Bị phân tán vì những thông tin không cần thiết, người ta cũng dần đánh mất sự tập trung vào những câu hỏi thiết yếu nhất trong hành trình làm người, những câu hỏi về cội nguồn, ý nghĩa và cùng đích đời sống.
Lệ thuộc. Bị dội bom liên tục và thường xuyên như thế, con người cũng dễ đánh mất khả năng suy tư độc lập và nhận định khách quan, hoàn toàn lệ thuộc vào những thông tin các trang mạng cung cấp. Mạng nói thế là đúng rồi, mạng viết thế là chính xác rồi! Cho nên cuộc chiến quyết liệt ngày nay là chiến tranh thông tin. Nhắc lại ở đây chuyện ngụ ngôn hiện đại về chú rùa chắc cũng không thừa. Chú rùa có cái mai cứng, tuy nặng nề nhưng bảo vệ mạng sống an toàn. Con cáo nhiều lần dụ chú rùa bán mai cho nó, lấy tiền đi du lịch cho sướng. Dĩ nhiên rùa không tin. Thế rồi một hôm, nhân cáo đi vắng, rùa thò đầu ra xem, thấy màn hình TV thông tin cáo đã “ăn năn sám hối”, không ăn thịt nữa mà chuyển sang ăn chay. Lại thêm màn quảng cáo đi du lịch bằng máy bay. Rùa bán tín bán nghi. Hôm sau thò đầu ra lại cũng nghe thấy thế. Nhiều lần lặp đi lặp lại, bèn tin. Rùa ngỏ ý bán mai cho cáo. Nhưng ngày rùa bán mai cũng là ngày kết thúc đời rùa! Tội nghiệp chú rùa chết vì thông tin. Thông tin làm chao đảo tâm hồn, làm mờ xác tín, cuối cùng giết chết niềm tin.
Thế giới thông tin có những mặt trái như thế nhưng chúng ta không thể chạy trốn thế giới đó. Điều may mắn và cũng là điều làm cho con người thành vĩ đại, ấy là mỗi con người vẫn là một chủ thể tự do và có khả năng suy nghĩ độc lập. Ở tự nó, tốc độ nhanh nhạy của internet và lượng thông tin khổng lồ nó cung cấp không thể giết chết ai, trái lại còn làm cho con người thêm phong phú nếu biết sử dụng đúng cách. Một trong những đòi hỏi căn bản là kiến tạo sự thinh lặng nội tâm. Để mình thật là mình. Để tạo khoảng cách với cuộc đời. Để thấy chiều sâu những sự kiện. Để đón nhận những gì thực sự mang ích lợi cho bản thân và xã hội.
“Giữa những phức tạp và đa dạng trong thế giới truyền thông, nhiều người vẫn thấy mình phải chạm trán với những câu hỏi tối hậu về hiện hữu nhân sinh: Tôi là ai? Tôi có thể biết được gì? Tôi phải làm gì? Tôi nên hi vọng gì? Điều quan trọng là phải nâng đỡ những ai đặt câu hỏi này và mở ra cuộc đối thoại sâu sắc về những vấn đề đó. Cuộc đối thoại ấy được tiến hành bằng lời nói, sự trao đổi, nhưng cũng bằng suy tư tĩnh lặng, vốn là điều gì đó ‘hùng biện’ hơn câu trả lời vội vã. Suy tư tĩnh lặng cũng giúp cho người tìm kiếm đạt tới chiều sâu của hiện hữu và mở lòng ra với nẻo đường mà Thiên Chúa ghi khắc trong trái tim nhân loại” (Sứ điệp Truyền Thông 2012). Vậy thì cần phải ý thức lại giá trị của thinh lặng như thành tố thiết yếu trong hoạt động truyền thông.
2. Tìm lại giá trị của thinh lặng
Thinh lặng để lắng nghe
Hãy thử đặt câu hỏi: trong hoạt động truyền thông, giao tiếp giữa người với người, người nói tác động trên người nghe thế nào? Theo phân tích của các nhà chuyên môn, tác động của lời nói chỉ chiếm 10%, 30% là do âm điệu, còn 60% do ngôn ngữ cơ thể. Đức Bênêđictô XVI hiểu rõ điều này nên ngài viết: “Truyền thông đúng nghĩa nhất diễn ra giữa những người đang yêu: những cử chỉ, những diễn tả trên khuôn mặt và ngôn ngữ cơ thể là những dấu hiệu qua đó họ ‘nói với nhau’, tỏ mình cho nhau. Niềm vui, nỗi âu lo, đau khổ, tất cả có thể được truyền thông trong thinh lặng. Thinh lặng cung cấp hình thức diễn tả mạnh mẽ cách đặc biệt” (Sứ điệp Truyền Thông 2012).
Nếu tác động của lời nói chỉ chiếm 10% còn tác động của ngôn ngữ cơ thể chiếm 60%, hóa ra người ta nghe không phải bằng tai mà bằng mắt! Sự thật là thế, video hấp dẫn hơn audio nhiều. Nhưng sâu xa hơn nữa là chính trái tim con người. Mắt chỉ nhìn thấy cái bên ngoài, còn trái tim mới thấy cái bên trong. Nếu người ta nghe bằng mắt hơn bằng tai, ấy là vì cặp mắt là cửa sổ của linh hồn. Cho nên thay vì nói “nghe bằng mắt” thì có thể nói “nghe bằng linh hồn, nghe bằng con tim”.
Để nghe bằng con tim, điều tiên quyết là phải thinh lặng. Thinh lặng tạo không gian tự do cho người khác lên tiếng. Thinh lặng tạo khoảng trống để có thể đón nhận người khác. Thinh lặng làm nên sự chăm chú trước những gì người khác muốn truyền đạt, không những qua lời đang nói mà còn qua ngữ điệu và cử điệu, qua khuôn mặt và những phản ứng của cơ thể. Người ta nghe mà không hiểu nhau, chủ yếu là vì thiếu thinh lặng. Thiếu thinh lặng nên chỉ nghe những gì mình muốn nghe. Thiếu thinh lặng nên chỉ đón nhận người khác cách hời hợt, đón nhận họ như mình muốn chứ không như họ là.
Thinh lặng để có thể nói
Cách đây 30 năm, William Shannon đưa ra nhận xét: “Chúng ta đang sống trong thời đại của ngôn từ. Chúng ta bị ngạt thở, bị chôn vùi, bị tràn ngập vì ngôn từ từ mọi phía. Và những ngôn từ ấy thường ít gây ấn tượng nơi ta vì nhiều quá và hời hợt. Nó không phát sinh từ thinh lặng nhưng từ sự bận rộn”. Nhận xét ấy vẫn đúng và càng đúng hơn nữa cho thời đại ngày nay, thời của computer và internet. Tràn ngập thông tin và rất nhiều thông tin ở bề mặt, hời hợt, phiếm diện, thiếu chiều sâu.
Để lời nói có giá trị, cần thinh lặng, vì “Trong thinh lặng, tư tưởng phát sinh và có được chiều sâu. Trong thinh lặng, chúng ta hiểu rõ hơn điều mình muốn nói và muốn người khác đón nhận. Trong thinh lặng, chúng ta tìm cách diễn tả chính mình tốt hơn” (Sứ điệp Truyền thông 2012). Chắc chắn đây là kinh nghiệm cụ thể và sống động của tất cả những ai hoạt động trong mọi lãnh vực tư duy, từ khoa học tự nhiên đến triết học siêu hình, từ khoa học xã hội đến sáng tạo nghệ thuật. Thinh lặng là miền đất phì nhiêu cho hạt lúa đơm bông. Thinh lặng là cung lòng người mẹ cho tư tưởng mang lấy hình hài.
Không trân quý thinh lặng, ngôn từ sẽ thiếu chiều sâu và lời nói thành vô nghĩa. Như Thomas Merton diễn tả, “Nếu đời ta cứ tuôn ra toàn những lời vô ích, sẽ chẳng bao giờ ta nghe được bất cứ cái gì, sẽ chẳng bao giờ ta trở thành bất cứ cái gì, và cuối cùng, vì ta toàn nói trước khi có cái gì để nói, ta sẽ trở thành người không biết nói”.
Thinh lặng làm nên truyền thông
Vì thinh lặng là đòi hỏi cần thiết không những để nghe mà còn để nói, nên thinh lặng làm nên sự giao tiếp đích thực trong truyền thông. Trong thinh lặng, chúng ta phân biệt được những gì là thiết yếu và những gì là phụ thuộc. Trong thinh lặng, chúng ta khám phá mối liên hệ giữa những biến cố và sự kiện mà thoạt nhìn, tưởng như là những sự kiện rời rạc. Trong thinh lặng, chúng ta phân tích và đánh giá những thông tin, nhờ đó có cái nhìn đúng đắn và sâu sắc, những ý kiến đáng giá và ích lợi.
Trong Sứ điệp Truyền Thông 2011, Đức Bênêđictô XVI đã nói đến bốn yếu tố của truyền thông chân chính: trung thực, cởi mở, tôn trọng người khác, có tinh thần trách nhiệm. Cả bốn yếu tố này đều chỉ có được nhờ thinh lặng. Nhờ thinh lặng, tôi biết mình rõ hơn và thật với chính mình hơn. Nhờ thinh lặng, tôi hiểu người khác rõ hơn và có thể đón nhận họ. Nhờ thinh lặng, tôi nhìn người khác như họ là chứ không như tôi muốn hay tôi nghĩ họ là như thế. Cũng nhờ thinh lặng, tôi ý thức hơn về trách nhiệm của mình khi phát biểu. Thật vậy, “Thinh lặng và lời nói là hai mặt của hoạt động truyền thông. Hai mặt ấy cần được giữ ở thế quân bình, tác động lên nhau và hòa quyện với nhau để làm nên cuộc đối thoại đúng đắn và sự gần gũi sâu xa giữa con người với nhau. Khi thinh lặng và lời nói loại trừ nhau thì truyền thông bị bẻ gẫy, vì nó dẫn đến sự mơ hồ hoặc sự lạnh lùng; ngược lại, khi bổ túc cho nhau thì hoạt động truyền thông đạt được ý nghĩa và giá trị” (Sứ điệp Truyền Thông 2012).
3. Để truyền thông Tin Mừng
Những phân tích trên về mối tương quan giữa thinh lặng và lời nói không nhằm mục đích nghiên cứu tâm lý, nhưng là nền tảng cho suy nghĩ về sứ mệnh loan báo Tin Mừng. Không phải vô tình mà Hội Thánh chọn lễ Thăng Thiên làm Ngày Thế giới Truyền thông. Ngày lễ Thăng Thiên gắn liền với mệnh lệnh: “Anh em hãy đi và làm cho muôn dân trở thành môn đệ, làm phép rửa cho họ nhân danh Cha và Con và Thánh Thần, dạy bảo họ tuân giữ mọi điều Thầy đã truyền cho anh em” (Mt 28,19). Vì thế Ngày Thế Giới Truyền Thông gắn liền với sứ mệnh loan báo Tin Mừng, và trong thế giới hiện đại, Hội Thánh khuyến khích con cái mình vận dụng những phương tiện truyền thông hiện đại nhất để thi hành sứ mệnh.
Tuy nhiên thực tế là dù có trong tay những phương tiện truyền thông hiện đại đến đâu chăng nữa thì phương tiện vẫn chỉ là phương tiện. Chính con người –ở đây là các Kitô hữu– mới là chủ thể. Nếu các Kitô hữu không ý thức và tha thiết với sứ mệnh loan báo Tin Mừng thì những phương tiện truyền thông hiện đại cũng không thể giúp gì được, có khi còn gây tác dụng ngược. Vì thế, trong tư cách là người làm công tác truyền thông, bản thân Kitô hữu phải được ‘phúc âm hóa’ để có thể ‘phúc âm hóa’ người khác cũng như những thực tại xã hội.
Nếu thinh lặng là thành tố thiết yếu trong hoạt động truyền thông và giao tiếp giữa con người với nhau, thì thinh lặng lại càng cần thiết hơn nữa trong tiến trình phúc âm hóa.
Phải thinh lặng để có thể lắng nghe Đấng không chỉ tỏ mình bằng lời nói nhưng còn qua thinh lặng. Tông huấn Verbum Domini số 21 diễn tả chân lý này hết sức sâu sắc: “Như thập giá Đức Kitô cho thấy, Thiên Chúa cũng nói qua sự thinh lặng của Ngài. Sự thinh lặng của Thiên Chúa, kinh nghiệm về sự xa cách với Đấng toàn năng và là Cha, là một chặng quyết định trong hành trình trần thế của Con Thiên Chúa, Ngôi Lời nhập thể. Khi bị treo trên thập giá, Người đã diễn tả nỗi đau khổ do sự thinh lặng (của Thiên Chúa) gây ra: “Lạy Thiên Chúa, lạy Thiên Chúa của con, sao Ngài bỏ rơi con” (Mc 15,34; Mt 27,46). Từ đó, tông huấn nói đến kinh nghiệm của các thánh, các nhà thần bí cũng như của chính chúng ta về sự thinh lặng của Thiên Chúa. Nếu Thiên Chúa là Đấng ngỏ lời trong thinh lặng thì làm sao có thể nghe được tiếng Ngài và đón nhận Lời Ngài khi ta không chấp nhận trở về trong thinh lặng?
Hơn thế nữa, phải trở về trong thinh lặng để có thể nói với Đấng của cõi lặng. Khi đó, thinh lặng trở thành cầu nguyện trong chiêm niệm. Chiêm ngắm công trình tạo dựng kỳ vĩ và tuyệt hảo của Thiên Chúa. Chiêm ngắm hành động cứu độ qua những đường lối lạ kỳ của Ngài. Chiêm ngắm sự hiện diện vô hình mà sống động của Chúa trong những biến cố của Hội Thánh và thế giới: “Trong thinh lặng của chiêm niệm, Lời hằng hữu hiện diện cách mạnh mẽ hơn bao giờ hết, và chúng ta khám phá ra kế hoạch cứu độ mà Thiên Chúa thực hiện trong suốt lịch sử bằng lời nói cũng như hành động” (Sứ điệp Truyền Thông 2012).
Chỉ khi ấy, chỉ khi bản thân Kitô hữu, nhờ thinh lặng, lắng nghe được tiếng Chúa và đi vào cuộc giao tiếp với Ngài, chúng ta mới có thể truyền thông Lời Chúa như là Lời Chúa thực sự chứ không chỉ là vỏ bọc cho những suy nghĩ của con người ích kỷ và chật hẹp vốn có nơi mỗi chúng ta. Chính vì thế Đức Bênêđictô XVI khuyến khích những ai làm công tác truyền thông hãy xây dựng những trang web và mạng xã hội “có thể giúp con người ngày nay tìm được thời giờ suy tư và tìm hiểu những vấn đề thiết yếu, cũng như tạo khoảng trống cho thinh lặng và cơ hội cầu nguyện, suy niệm, chia sẻ Lời Chúa”.
Mẹ Têrêxa Calcutta đã diễn tả vẻ đẹp, chiều sâu và sự cần thiết của thinh lặng qua lời cầu nguyện thật thâm thúy:
“Lạy Thiên Chúa, Đấng yêu thích sự thinh lặng,
xin dạy chúng con thinh lặng
để ở một mình với Ngài,
trò chuyện, lắng nghe,
và thấm nhuần Lời hằng sống.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi con mắt,
biết nhắm lại trước những vấp váp của tha nhân,
biết quay đi trước những dịp tội gây xao xuyến.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi đôi tai,
để nghe được tiếng kêu của người nghèo,
để khép lại trước những mời mọc của ma quỷ.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi miệng lưỡi
để biết ca tụng Chúa
và đem lại an vui cho muôn người.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi trí khôn,
để mở ra trước sự thật và khép lại trước dối trá.
Cuối cùng, xin dạy chúng con thinh lặng nơi quả tim,
để tránh mọi ích kỷ, thù hằn, ghen ghét,
để yêu mến và ước ao Thiên Chúa trên hết mọi sự. Amen.
Kết luận
Trong số những từ ngữ đẹp đẽ dành cho Đức Maria, tôi yêu một tên gọi mà Jean Guitton dành cho Mẹ. Ông gọi Mẹ là “Trinh nữ suy tư”. Người trinh nữ ấy “ghi nhớ mọi sự và suy đi nghĩ lại trong lòng” (Lc 2,19). Mẹ không vội vã phản ứng và phát biểu nhưng “ghi nhớ” và “suy đi nghĩ lại trong lòng”. Dĩ nhiên trong thinh lặng của tâm hồn. Trong thinh lặng, Mẹ khám phá ý nghĩa các sự kiện và biến cố. Trong thinh lặng, Mẹ đi vào cuộc giao tiếp thâm sâu với Lời Thiên Chúa và để Lời ấy nên hình hài trong lòng Mẹ. Và trong thinh lặng, Mẹ “truyền thông” Lời Thiên Chúa cho nhân loại. Mẹ đúng là mẫu gương tuyệt vời của truyền thông.
Lạy Mẹ Maria, xin giúp chúng con biết yêu mến sự thinh lặng như Mẹ, để chúng con được trở nên những người truyền thông Lời Chúa như Mẹ đã ban tặng Đức Giêsu cho chúng con.
Gm. Phêrô Nguyễn Văn Khảm – Ủy ban Truyền thông Xã hội trực thuộc HĐGMVN
Nguồn: WHĐ